โดย สมาพร คล้ายวิเชียร
![พระโพธิสัตว์ศรีอารยเมตไตรย พระโพธิสัตว์ศรีอารยเมตไตรย](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b982e0b89ee0b898e0b8b4e0b8aae0b8b1e0b895e0b8a7e0b98ce0b985-143x300.jpg)
เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๐๗ มีการขุดพบ ปฏิมากรรมสำริด ศิลปะเขมรสมัยก่อนเมือง พระนครเป็นจำนวนถึง ๓๐๐ องค์ ในกรุภายใต้ ปราสาทเขมรสมัยพระนครองค์หนึ่งที่อำเภอประโคนชัย จังหวัดบุรีรัมย์ ปฏิมากรรมที่พบส่วนใหญ่เป็นพระโพธิสัตว์ แต่บางส่วนเป็นพระพุทธรูป กล่าวกันว่า ปฏิมากรรมเหล่านี้ ถูกนำออกไปต่างประเทศเป็นจำนวนมาก
ต่อมาในปีพุทธศักราช ๒๕๑๔ นายเสนอ นาคินทรชาติ ได้ขุดพบปฏิมากรรมสำริดจำนวน ๓ องค์ เป็นพระพุทธรูป ๑ องค์ พระโพธิสัตว์ ๒ องค์ที่บ้านฝ้าย อำเภอหนองหงส์ (แต่เดิมอยู่ในเขต อำเภอลำปลายมาศ) จังหวัดบุรีรัมย์ ซึ่งก่อนหน้านั้นได้ขุดพบพระพุทธรูปศิลา ๒ องค์ องค์หนึ่งเป็นพระพุทธรูปนาคปรก ส่วนอีกองค์หนึ่งเป็นพระพุทธรูปปางเสด็จลงจากดาวดึงส์
จากการศึกษารูปแบบของปฏิมากรรมที่พบทั้ง ๒ แห่ง คือที่อำเภอประโคนชัย และที่อำเภอหนองหงส์ จังหวัดบุรีรัมย์ พบว่ามีรูปแบบที่คล้ายคลึงกับปฏิมากรรมพบที่เมืองศรีเทพ อำเภอศรีเทพจังหวัดเพชรบูรณ์ ซึ่งแสดงให้เห็นว่าสถานที่ที่พบปฏิมากรรมดังกล่าว มีความสัมพันธ์เกี่ยวโยงกันอย่างแน่นนอน
ลักษณะของปฏิมากรรมทั้ง ๓ แห่ง คือ ที่อำเภอประโคนชัย อำเภอหนองหงส์ จังหวัดบุรีรัมย์ และที่อำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ ซึ่งมีรายละเอียด ดังนี้
๑. ปฏิมากรรมสำริด พบที่อำเภอประโคนชัย มีทั้งพระพุทธรูปและพระโพธิสัตว์ ตามรายงานกล่าวว่า มีจำนวนกว่า ๓๐๐ องค์ ที่สำคัญมีรายละเอียด ดังนี้
๑.๑ พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร สำริดประทับยืนตริภังค์ สูง ๖๘.๗ เซนติเมตร อายุประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓ มี ๔ กร พระหัตถ์ขวาคงถือวัตถุที่ถอดออกได้ พระหัตถ์ซ้ายถือคณโฑทรงผมเกล้ามวยแบบชฎามงกุฏ
![พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b982e0b89ee0b898e0b8b4e0b8aae0b8b1e0b895e0b8a7e0b98ce0b8ade0b8a7e0b982e0b8a5e0b881e0b8b4e0b980e0b895e0b8a8e0b8a7-152x300.jpg)
๑.๒ พระโพธิสัตว์ศรีอารยเมต-ไตรยสำริด สูง ๙๗.๖ เซนติเมตร อายุประมาณต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๔ มี ๔ กร พระกรหน้าทั้งสองข้างยื่นออกไปข้างหน้า พระหัตถ์แสดงท่าคล้ายวิตรรก-มุทรา พระกรซ้ายด้านหลังยกขึ้นทำท่าคล้ายถือสิ่งของ พระเศียรแบบชฎามงกุฏ บั้นพระองค์มีเข็มขัดเส้นเล็กๆ คาดอยู่ และผูกชายเป็นโบว์เล็กๆ ห้อยอยู่ด้านหน้า ปัจจุบันเป็นสมบัติของนายร๊อกกี้เฟลเลอร์ (J.D. Rockefeller)
![พระโพธิสัตวศรีอาริยเมตไตรย พระโพธิสัตวศรีอาริยเมตไตรย](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b982e0b89ee0b898e0b8b4e0b8aae0b8b1e0b895e0b8a7e0b98c-120x300.jpg)
๑.๓ พระพุทธรูปสำริดประทับยืนในท่าแสดงธรรมหรือวิตรรกมุทรา สูง ๙๘.๑ เซนติเมตร ศิลปะแบบทวาราวดีมีจำนวนหลายองค์ ซึ่งส่วนใหญ่จะมีลักษณะดังนี้ คือ พระกรทั้งสองยื่นออกไปข้างหน้าในท่าแสดงธรรม หรือ วิตรรกมุทรา พระเมารีเป็น รูปกรวย เม็ดพระศกเป็นรูปก้นหอยเล็กๆ พระขนงโกงต่อกันคล้ายปีกกา ห่มจีวรคลุมบางแนบพระองค์มีลักษณะของความเป็นท้องถิ่นอย่างชัดเจน
![พระพุทธรูปสำริด พระพุทธรูปสำริด](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b89ee0b8b8e0b897e0b898e0b8a3e0b8b9e0b89b-131x300.jpg)
๒. ปฏิมากรรมสำริด พบที่บ้านฝ้าย อำเภอหนองหงส์ จังหวัดบุรีรัมย์ เป็นที่ทราบกันดีว่า บ้านฝ้ายเป็นชุมชนโบราณ ซึ่งได้มีการขุดพบโบราณวัตถุ ๒ ครั้ง ครั้งแรกพบพระพุทธรูปศิลา ๒ องค์ ต่อมาได้ขุดพบพระพุทธรูปสำริด ๑ องค์ และพระโพธิสัตว์สำริด ๒ องค์ แต่ละองค์มีรายละเอียดดังนี้
๒.๑ พระพุทธรูปที่ขุดพบครั้งแรก
๒.๑.๑ พระพุทธรูป ศิลาปางนาคปรกสูง ๑๐๕ เซนติเมตร สลักเป็นภาพนูนสูงเหนือแผ่นหลัง ศิลปะแบบทวาราวดีที่ยังรักษาอิทธิพลศิลปะอินเดียแบบอมราวดี อายุประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓ (สุภัทรดิศ ดิศกุล อ้างถึงใน ฉวีวรรณ วิริยะบุศย์, ๒๕๑๖ :๒๙-๓๐) ปัจจุบันอยู่ที่วัดหินดาด อำเภอห้วยแถลง จังหวัดนครราชสีมา
![พระพุทธรูปศิลาปางนาคปรก พระพุทธรูปศิลาปางนาคปรก](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b89ee0b8b8e0b897e0b898e0b8a3e0b8b9e0b89be0b899e0b8b2e0b884e0b89be0b8a3e0b881-194x300.jpg)
๒.๑.๒ พระพุทธรูปศิลาปางเสด็จลงจากดาวดึงส์ สูง ๑๑๔ เซนติเมตร ศิลปะแบบทวาราวดี แต่ไม่มีรายงานว่าปัจจุบัน พระพุทธรูปองค์นี้อยู่ที่ไหน (ศิลปากร อ้างถึงใน ฉวีวรรณ วิริยะบุศย์, ๒๕๑๖:๓๐)
๒.๒ พระพุทธรูปและพระ โพธิสัตว์ ที่ขุดพบครั้งที่ ๒ เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๑๔
๒.๒.๑ พระพุทธรูปยืนสำริด สูง ๑๑๐ เซนติเมตร พระกรทั้งสองยื่นออกไปข้างหน้า พระหัตถ์ขวาอยู่ในท่าแสดงธรรมหรือวิตรรกมุทรา พระกรซ้ายนิ้วพระหัตถ์ชำรุด พระเมารีเป็นรูปกรวย เม็ดพระศกเป็นรูปก้นหอยเล็กๆ พระขนงโก่งต่อกันคล้ายปีกกามีอุณาโลมอยู่ตรงกลางพระนาฏ ห่มจีวรคลุมบางแนบพระองค์ ส่วนที่ชำรุดและซ่อมแล้วคือพระเศียรหักตรงพระศอ พระอังสา พระหัตถ์ซ้ายและข้อพระบาทด้านหลังมีรอยซ่อมด้วยปูน
๒.๒.๒ พระโพธิสัตว์สำริดประทับยืนในท่าสัมภังค์ สูง ๑๓๗ เซนติเมตร มี ๔ กร พระกรหน้าทั้งสองข้างยื่นออกไปข้างหน้า พระหัตถ์ขวาแสดงท่าคล้ายวิตรรกมุทรา พระกรซ้ายด้านหลังยกขึ้นทำท่าคล้ายถือสิ่งของ ส่วนพระกรขวาด้านหลังหักตรงข้อศอก พระเศียร แบบชฎามงกุฏ บั้นพระองค์มีเข็มขัดเส้นเล็กๆ คาดอยู่และผูกชายเป็นโบว์เล็กๆ ห้อยอยู่ด้านหน้า พระบาทหักตรงข้อเท้าหล่อติดกับฐานสี่เหลี่ยมแบนๆ (ฉวีวรรณ วิริยะบุศย์, ๒๕๑๖:๒๑)
![พระโพธิสัตว์ พระโพธิสัตว์](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b982e0b89ee0b898e0b8b4e0b8aae0b8b1e0b895e0b8a7e0b98ce0b9851-143x300.jpg)
๒.๒.๓ พระโพธิสัตว์ สำริด ประทับยืนในท่าตริภังค์ สูง ๔๗ เซนติเมตร มี ๒ กร พระกรหักตรงข้อศอก พระซงฆ์หักตรง พระชานุ พระเศียรแบบชฎามงกุฏ ทรงภูษาสั้นมี เข็มขัดเส้นเล็กๆ คาดทับอยู่บนพระโสณี (สะโพก) และผูกชายเป็นโบว์ที่ด้านหน้า ชายผ้าห้อยอยู่ทาง ด้านขวาและริ้วชายผ้าปรากฏเป็นเส้นบางๆ
![พระโพธิสัตว์ศรีอาริยเมตไตรย พระโพธิสัตว์ศรีอาริยเมตไตรย](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b982e0b89ee0b898e0b8b4e0b8aae0b8b1e0b895e0b8a7e0b98ce0b8a8e0b8a3e0b8b5e0b8ade0b8b2e0b8a3e0b8b4e0b8a2e0b980e0b8a1-139x300.jpg)
๓. ปฏิมากรรมที่เมืองศรีเทพ อำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ เมืองศรีเทพเป็นเมืองโบราณขนาดใหญ่ ที่พบศิลปวัตถุอันล้ำค่ามากมาย ทั้งพระพุทธรูป พระโพธิสัตว์ และเทวรูป ลักษณะของปฏิมากรรมที่พบในเมืองศรีเทพมีดังนี้
๓.๑ พระพุทธรูปประทับยืน สูง ๒๒๓.๕๒ เซนติเมตร ศิลปแบบทวาราวดี สลักพระอุณาโลมเจาะเป็นรูเข้าไปในพระนาฏ พระขนงและพระเนตรสลักเป็นรอยลึก สันนิษฐานว่าคงมีการฝังเพชรหรือโลหะลงไป ปัจจุบันเป็นสมบัติของพิพิธภัณฑ์นอร์ตัน ไซมอน เมืองปาซาดีนา รัฐแคลีฟอร์เนีย สหรัฐอเมริกา (ศรีศักร วัลลิโภดม, ๒๕๓๒:๕๖)
![พระพุทธรูปศิลา พระพุทธรูปศิลา](http://www.samaporn.com/wp-content/uploads/2008/12/e0b89ee0b8a3e0b8b0e0b89ee0b8b8e0b897e0b898e0b8a3e0b8b9e0b89be0b8a8e0b8b4e0b8a5e0b8b2-148x300.jpg)
๓.๒ แผ่นทองสลักลายดุลพระโพธิสัตว์ ศรีอาริยเมตไตรย สูง ๕.๐๘ เซนติเมตร ศิลปแบบทวาราวดี ประทับนั่งขัดสมาธิเพชรอยู่เหนือดอกบัว พระหัตถ์ขวาอาจถือดอกบัวตูม และพระหัตถ์ซ้ายอาจถือหม้อน้ำมนต์ ปัจจุบันเป็นสมบัติของพิพิธภัณฑ์นอร์ตัน ไซมอน เมือง ปาซาดีนา รัฐแคลิฟอร์เนีย สหรัฐอเมริกา (ศรีศักร วัลลิโภดม, ๒๕๓๒:๕๖)
๓.๓ เศียรพระพุทธรูป และพระโพธิสัตว์ศิลาศิลปแบบทวาราวดี
จากการศึกษารูปแบบของปฏิมากรรม ซึ่งมีทั้งพระพุทธรูปแบบหินยานและพระโพธิสัตว์แบบมหายาน พบที่อำเภอประโคนชัย อำเภอหนองหงส์ จังหวัดบุรีรัมย์ และพบที่เมืองศรีเทพ อำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ มีประเด็นที่น่าสนใจ ดังนี้
อำเภอประโคนชัย และ อำเภอหนองหงส์ จังหวัดบุรีรัมย์ เป็นชุมชนโบราณที่นับถือศาสนาพุทธแบบมหายาน ในวัฒนธรรมเขมร ส่วนเมืองศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ เดิมเป็นชุมชนโบราณที่นับถือศาสนาพุทธแบบหินยาน ในวัฒนธรรมทวาราวดี การพบพระพุทธรูปและพระโพธิสัตว์ ในชุมชน ทั้ง ๓ แห่ง คือ ๒ แห่งแรก อยู่ใกล้เคียงกันภาคอีสานตอนใต้ ส่วนแห่งที่ ๓ อยู่ห่างไกล ออกไปทางภาคกลางตอนบน ได้แสดงให้เห็นว่า มีการแพร่กระจายวัฒนธรรมแบบทวาราวดีลงมาในชุมชนวัฒนธรรมเขมร ทางภาคอีสานตอนใต้ ในขณะเดียวกันก็มีการแพร่กระจายวัฒนธรรมเขมรสู่ชุมชนทวาราวดีทางภาคกลางตอนเหนือของประเทศไทย ด้วยเหตุผลสำคัญ ๒ ประการ ดังนี้
ประการแรก พระเจ้าภวรวรมันและพระเจ้ามเหนทราวรมัน (เจ้าชายจิตรเสน) แห่งอาณาจักรเจนละในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๒ นอกจากจะมีอำนาจครอบคลุมดินแดนลุ่มแม่น้ำโขง และแม่น้ำมูลแล้ว พระองค์ยังทรงแผ่อิทธิพลเข้าไปยังเมืองศรีเทพในลุ่มแม่น้ำป่าสักด้วย ปรากฏหลักฐานจารึกแสดงการแผ่อำนาจ และการสร้างศิวลึงค์ของพระเจ้าภววรมัน ในเมืองศรีเทพ (ศรีศักร วัลลิโภดม, ๒๕๒๑ : ๓๙)
ประการที่สอง จากหลักฐานทางโบราณคดี พบว่า ในจังหวัดบุรีรัมย์นั้น มีแหล่งโบราณคดีก่อนประวัติศาสตร์ และแหล่งโบราณคดีที่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ มีทั้งชุมชนวัฒนธรรมแบบทวาราวดีและชุมชนวัฒนธรรมเขมร การพบพระพุทธรูป และพระโพธิสัตว์ที่บ้านฝ้าย อำเภอหนองหงส์ จังหวัดบุรีรัมย์ ซึ่งเป็นชุมชนโบราณที่มีคูน้ำล้อม ๒ ชั้น คันดิน ๓ ชั้น แสดงให้เห็น ถึงการผสมผสานกันของวัฒนธรรมทวาราวดีและวัฒนธรรมเขมร
ตัวอย่างที่ปรากฏชัดเจนของการผสมผสานทางวัฒนธรรมระหว่างวัฒนธรรมทวาราวดีและวัฒนธรรมเขมรอีกอย่างหนึ่ง ได้แก่ ภาพสลักบนใบเสมาที่เขาอังคาร อำเภอนางรอง ซึ่งอยู่ห่างจากปราสาทหินพนมรุ้งไปทางทิศตะวันตก ประมาณ ๑๐ กิโลเมตร เป็นใบเสมาโบราณทำด้วยหินภูเขาไฟ แกะสลักทั้งภาพสถูป ภาพธรรมจักร และภาพเล่าเรื่อง อันเป็นลักษณะที่พบได้ทั่วไปในวัฒนธรรมทวาราวดีในภูมิภาคนี้ แต่สิ่งที่น่าสนใจของใบเสมาเขาอังคารก็คือ ภาพสลักบุคคลซึ่งมีลักษณะของวัฒนธรรมทวาราวดี แต่การนุ่งผ้ากลับมีลักษณะของวัฒนธรรมเขมร แสดงถึงการผสมผสานกันระหว่างวัฒนธรรมทั้งสอง (กรมศิลปากร, ๒๕๔๐:๑๙) ส่วนที่เมืองศรีเทพ ซึ่งเดิมเป็นชุมชนที่มีวัฒนธรรมทวาราวดี การพบปฏิมากรรมรูป พระโพธิสัตว์ เป็นสิ่งที่แสดงให้เห็นถึงการแพร่กระจายทางวัฒนธรรมเขมรไปสู่วัฒนธรรมทวาราวดี เช่นเดียวกัน
จากที่กล่าวมาจึงสรุปได้ว่า การผสมผสานทางวัฒนธรรมนั้น สามารถเกิดขึ้นได้เสมอๆ กับชุมชนโบราณในอดีต
เอกสารอ้างอิง
กรมศิลปากร. 2540. ปราสาทเมืองต่ำ. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ดอกเบี้ย.
จังหวัดบุรีรัมย์. 2526. ประวัติมหาดไทยส่วน ภูมิภาคจังหวัดบุรีรัมย์. จังหวัดบุรีรัมย์.
ฉวีวรรณ วิริยะบุศย์. 2516. “ประติมากรรมสำริด จากบ้านฝ้ายอำเภอลำปลายมาศ”. ประติมากรรมสำริดชิ้นเยี่ยมจากบ้าน
ฝ้ายลำปลายมาศ บุรีรัมย์. หน้า 21-42. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์การศาสนา.
วิสุทธิ์ ภิญโญวานิชกะ. 2542. พจนะ-สารานุกรมศิลปะไทย ฉบับคู่มือนักศึกษา. บุรีรัมย์ : สำนักพิมพ์สถาบันราชภัฏบุรีรัมย์.
ธิดา สาระยา. 2537. รัฐโบราณในภาคพื้นเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ : กำเนิดและ พัฒนาการ. กรุงเทพมหานคร : สำนัก
พิมพ์เมืองโบราณ.
ธิดา สาระยา. 2538. (ศรี) ทวารวดี ประวัติศาสตร์ ยุคต้นของสยาม. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์เมืองโบราณ.
สุภัทรดิศ ดิสกุล.(มจ.). 2522. ศิลปในประเทศไทย.กรุงเทพมหานคร : อมรินทร์การพิมพ์.
ศรีศักร วัลลิโภดม. 2532. “จากถ้ำถมอรัตน์ถึงถ้ำโพธิสัตว์” วารสารเมืองโบราณ. (มกราคม-มีนาคม) : 49-62.